طلاق و هرآنچه لازم است درباره آن بدانید
تعریف و انواع طلاق
طلاق آن روی دیگر سکه ازدواج است؛ اگرچه طلاق و جدایی می تواند بخش تلخی از زندگی انسان باشد اما گاهی ممکن است فصل جدیدی در حیات او به وجود آورد. طلاق واقعه ای است که مانند تمام وقایع دیگر دارای آثار و نتایج مختلفی بر روابط انسانی خواهد بود. از دیدگاه حقوقی، طلاق به معنای پایان قانونی ازدواج و جدا شدن زن و شوهر از یکدیگر است. با انجام فسخ عقد نکاح ، تکالیف متقابلی که زوجین در مدت ازدواج نسبت به یکدیگر داشتند از بین می رود. در این نوشتار نگاهی کوتاه به انواع طلاق در حقوق ایران خواهیم داشت. (در ادامه متن در برخی مواقع به جای کلمه طلاق از مترادف آن : فسخ کردن عقد نکاح استفاده میشود )
طلاق واژه ای عربی و به معنای گشودن و رها کردن است و در واقع به معنای برهم زدن پیمان زناشویی است. اما در قانون، فسخ عقد نکاح بخشی از احوال شخصیه است. در قانون کشور ما که برگرفته از مذهب شیعه است، طلاق از اختیارات مرد می باشد؛ ماده ۱۱۳۳ قانون مدنی می گوید: «مرد می‌تواند با رعایت شرایط مقرر در این قانون با مراجعه به دادگاه تقاضای طلاق همسرش را بنماید.» اما زن نیز در شرایط خاصی مانند عُسر و حرج و یا شرایط ضمن عقد –حتی با وجود عدم رضایت مرد- می تواند درخواست فسخ عقد نکاح کند.
در قانون مدنی ایران در حالت کلی، طلاق بر دو نوع «بائن» و «رجعی» تقسیم و تعریف شده است. در طلاق بائن حق طلاق به دست مرد بوده و پس از ثبت طلاق ، دیگر امکان رجوع برای او وجود ندارد. طلاق بائن شامل این موارد نیز می گردد:
- زمانی که زن، دوشیزه و باکره باشد.
- زمانی که زن، یائسه شده باشد.
- طلاقی که پس از سه بار ازدواج متوالی انجام گیرد.
- طلاق خُلع و مُبارات؛ خلع به معنای بخشیدن و مبارات به معنی بیزار شدن از یکدیگر است. هرگاه زنی تقاضای فسخ عقد نکاح کند و مالی را در قبال طلاق به شوهرش ببخشد و شوهر نیز آن را بپذیرد، طلاق خلعی بائن است. یعنی زن مقداری مال مثلاً بخشی از مهریه خود را به جهت کراهت از مرد و زندگی مشترک در قبال فسخ عقد نکاح بذل می کند. در طلاق خلع، تنها زن نسبت به مرد بی علاقه است؛ اما در مبارات زوجین هر دو، به یکدیگر بی علاقه هستند؛ با این تفاوت که در مبارات مالی که زن برای فسخ عقد نکاح پرداخت می کند، نباید بیشتر از مهریه اش باشد؛ اما در خلع می تواند بیشتر از آن باشد. در طلاق مبارات، در زمان عده، زن می تواند از بخشش خود منصرف شود. در این صورت مانند طلاق رجعی شوهر می تواند به زن رجوع کند و او را دوباره همسر خود کند.
در طلاق رجعی، شوهر می تواند فقط در ایام عده به زن رجوع کرده و فسخ عقد نکاح را به هم بزند. بر این اساس، همه طلاق ها رجعی هستند مگر مواردی که برای طلاق بائن ذکر شده است.
طلاق از چه راه هایی امکانپذیر است؟
ساده ترین شکل وقوع فسخ عقد نکاح هنگامی است که زن و شوهر برای طلاق با هم توافق کرده باشند و دیگر تمایلی به ادامه زندگی مشترک نداشته باشند. این فسخ عقد نکاح را در اصطلاح « طلاق توافقی » می نامند.
نوع دوم فسخ عقد نکاح ، طلاق به خواست و اراده مرد است که اساس قوانین طلاق است.
نوع سوم فسخ عقد نکاح ، طلاقی است که زن، شرایط مندرج در شروظ ضمن عقد را داشته باشد.
طلاق توافقی
در طلاق توافقی ، زوجین به دلیل اکراه نسبت به یکدیگر و مسائل و مشکلات در زندگی مشترکشان به این نتیجه می رسند که از هم جدا شوند. در این حالت تمام تکلیف مسائل مربوط به زندگی مشترک مانند مهریه، جهیزیه، نفقه، حضانت و سرپرستی فرزندان و سایر موارد، به صورت توافقی میان زن و شوهر تعیین می شود و زوجین می توانند با مراجعه به دادگاه، درخواست صدور گواهی عدم امکان سازش یا همان درخواست طلاق توافقی بنمایند.
پس از تعیین وقت دادگاه و حضور زوجین، قاضی در اولین جلسه رسیدگی طرفین را به داوری و مراکز مشاوره ارجاع می دهد. در این مرحله هر یک از زوجین باید یک نفر از بستگان یا آشنایان خود را به عنوان داور به دادگاه معرفی کند. اگر زوجین نخواهند یا نتوانند داوری را به دادگاه معرفی کنند، خود دادگاه اقدام به انتخاب داور خواهد کرد.
داوران باید حداقل ۴۰ سال سن داشته، متأهل، امین، مسلمان و دارای حسن شهرت باشند. در واقع وظیفه داوران و مشاوران ایجاد صلح و سازش بین زن و شوهر و رفع اختلاف آنان است؛ اما اگر به هر دلیل موفق نشوند، داوران گزارش جلسه و مشاور نظر کارشناسی خود در مورد زوجین را به صورت کتبی به دادگاه اعلام می کنند و سپس دادگاه اقدام به صدور گواهی عدم امکان سازش می کند.
رأی دادگاه در این خصوص قابل تجدید نظرخواهی و فرجام خواهی است. لذا زوجین باید تا پایان مهلت تجدید نظر و فرجام صبر کنند اما در صورت تمایل می توانند با اسقاط حق تجدید نظر خواهی و فرجام خواهی خود، باعث قطعیت رأی شوند.
اعتبار گواهی عدم امکان سازش، ۳ ماه است و زوجین از زمان صدور گواهی عدم امکان سازش ۳ ماه فرصت دارند تا برای اجرای صیغه طلاق و ثبت آن به یکی از دفاتر رسمی ثبت مراجعه نمایند. اگر در این مدت زوجین از انجام طلاق پشیمان شوند می توانند با توافق زندگی مشترک را ادامه دهند، اما پشیمانی یکی از آنها اعتباری نداشته و کافی نخواهد بود.
در طلاق توافقی زوجین می توانند در مورد مسائل مختلف مثل مهریه با یکدیگر توافق کنند. حتی ممکن است زن مهریه خود را در قبال طلاق توافقی به شوهر ببخشد. در چنین مواردی زن باید اعلام کند که مهریه ای را که مستحق آن است می بخشد نه مهریه ای را که در عقد نکاح تعیین شده است.
هنگام صدور گواهی عدم امکان سازش، زن در صورتی که باکره باشد، باید گواهی سلامت بکارت و در صورتی که باکره نباشد، گواهی عدم بارداری بگیرد. اگر شوهر برای اجرای صیغه طلاق به دفتر ثبت مراجعه کند ولی زن ظرف یک هفته به دفتر ثبت طلاق مراجعه نکند، سردفتر به طرفین اخطار می دهد تا برای اجرای صیغه جدایی حاضر شوند و اگر باز هم زن حاضر نشود، صیغه طلاق اجرا و پس از ثبت به زن اطلاع داده می شود.
در صورتی که زن به دفتر ثبت مراجعه کند ولی مرد از حضور در دفتر ثبت طلاق امتناع کند، اگر زن طبق رأی دادگاه یا سند رسمی، وکالت در طلاق داشته باشد، صیغه جدایی بدون حضور مرد جاری می شود. بدینسان داستان زندگی مشترک زن و شوهر به پایان تلخ خود می رسد.
مطالب مرتبط :
طلاق توافقی چیست و چه شرایطی دارد ؟
آثار و نتایج حقوقی طلاق چیست ؟
اگر مرد تصمیم به طلاق گرفته باشد، طبق قانون باید به دادگاه صالح مراجعه نموده و گواهی عدم امکان سازش دریافت کند. در این صورت اجرای فسخ عقد نکاح ، منوط به ایفای کلیه حقوق زن شامل اجرت المثل، مهریه (با رعایت نرخ تورم) و نفقه ایام عده می باشد. همچنین طبق شرایط مندرج در عقدنامه، نیمی از دارایی مرد که در زمان زوجیت حاصل شده است متعلق به زن خواهد بود. کار نوعی مال است که دارای ارزش مالی بوده و قابل مبادله با پول است؛ اجرت المثل مالی است که در برابر بهره مندی زوج از نیروی کار زوجه در منزل در ایام زندگی زناشویی به زن پرداخت خواهد شد.
مطابق قانون، زن به محض اجرای عقد نکاح، مالک مهریه می شود و می تواند در آن تصرف نماید. بنابراین اگر مهریه وجه رایج باشد، متناسب با تغییر شاخص قیمت سالانه زمان تأدیه نسبت به سال اجرای عقد و به قیمت روز، محاسبه و پرداخت خواهد شد؛ مگر اینکه زوجین در حین اجرای عقد به نحو دیگری تراضی کرده باشند.
طبق قانون مدنی، نفقه عبارت است از مسکن و البسه و غذا و اثاث البیت که بطور متعارف با وضعیت زن متناسب باشد و خادم در صورت عادت زن یا احتیاج او به واسطه مرض یا نقصان اعضاء. یعنی مرد موظف به تأمین هزینه های مسکن، لباس و پوشش، تغذیه و اثاثیه منزل در حد وسع خود و شأن و جایگاه زن است و حتی اگر زن به دلیل بیماری یا نقص عضو نیاز به پرستار داشته باشد و یا زنی که پیش از ازدواج خدمتکار داشته، مرد موظف به استخدام پرستار و خدمتکار برای او خواهد بود.
از طرفی تکلیف زوج به پرداخت نفقه، منوط به شرط احتیاج زوجه نمی باشد و زن اگر ثروتمند هم باشد باز نفقه به او تعلق می گیرد. قانون برای پرداخت نفقه به زن دو شرط معین کرده است: یکی وقوع عقد ازدواج و دیگری تمکین زوجه از زوج. هرگاه مرد، زنش را طلاق بدهد و فسخ عقد نکاح از نوع رجعی باشد، در مدت عده طلاق که عبارت است از سه طهر یا سه ماه، موظف به تأمین نفقه زن خواهد بود. قرار دادن این وظیفه بر عهده مرد به این دلیل است که در طلاق رجعی ، رابطه زوجیت به طور کلی قطع نشده و چنین زنی از نظر فقهی حکم زوجه را دارد و همچنین حق رجوع برای مرد وجود دارد؛ به همین علت زن مستحق دریافت نفقه است. اما از سوی دیگر، زن نیز باید در حالت نشوز، طلاق داده نشده باشد و در مدت عده در منزل مرد ساکن بوده و از او اطاعت نماید. نشوز به معنای عدم تمکین و نافرمانی زن از شوهر است.
طبق ماده ۱۲ قانون حمایت خانواده، قاضی مکلف است در کلیه مواردی که گواهی عدم امکان سازش صادر می شود، ترتیب و چگونگی نگهداری فرزندان و میزان نفقه ایام عده را با توجه به وضعیت اخلاقی و مالی طرفین و مصلحت فرزندان تعیین کند.
اگر زن دوشیزه و باکره باشد، پس از جدایی طرفین می توانند به اداره ثبت احوال رجوع کرده و شناسنامه جدید بگیرند که نام همسر سابق و کلمه طلاق در آن درج نشده باشد.
طلاق در دوران نامزدی
طبق ماده ۱۰۳۵ قانون مدنی، وعده ازدواج، مسئولیتی ایجاد نمی‌کند، حتی اگر تمام یا قسمتی از مهریه که بین طرفین برای موقع ازدواج مقرر شده نیز پرداخته شده باشد. بنابراین، زن یا مرد، تا زمانی که بین آنها عقد نکاح جاری نشده باشد، می‌توانند از ازدواج خودداری کنند و طرف دیگر هرگز نمی‌تواند او را مجبور به ازدواج کرده و یا از وی خسارتی بگیرد. به عبارت دیگر، عقد نکاح فقط از طریق جاری شدن صیغه عقد تحقق می یابد و بدون آن، هیچ رابطه حقوقی بین زن و مرد به وجود نخواهد آمد، حتی اگر پسر و دختر پیش از اجرای صیغه عقد، تحت عنوان «نامزدی» به ازدواج با یکدیگر متعهد شوند، این تعهد مورد حمایت قانون نبوده و بی اثر است.
با این حال اگر یکی از نامزدها در به هم زدن نامزدی مقصر باشد، طرف مقابل می تواند در چارچوب قانون از وی مطالبه خسارت نماید. یکی از مسائل مهمی که در این خصوص مطرح می شود، پس گرفتن و مطالبه هدایایی است که بین دو نامزد رد و بدل شده است. بنابراین بر هم زدن ناموجه نامزدی نوعی سوء استفاده از حق است و مسئولیت مدنی دارد و ضرر و زیان ناشی از آن نیز در حدود قانون قابل مطالبه خواهد بود.
هدیه دادن و هدیه گرفتن در میان نامزدها امری طبیعی و بدیهی است و هر کس سعی دارد برای جلب توجه نامزدش و ابراز علاقه و محبت به او، هدایایی هر چند گران قیمت را به او اهدا کند. حالا اگر قرار باشد این نامزدی پیش از عقد ازدواج به هم بخورد، تکلیف این هدایا چه خواهد شد؟ پاسخ بسیار ساده است؛ اگر هدایا مربوط به پیش از عقد باشد قابل مطالبه است اما اگر مربوط به عقد و پس از آن باشد، دیگر نمی توان آنها را پس گرفت؛ زیرا هدیه به عنوان کادو یا به اصطلاح حقوقی «هبه» به طرف مقابل داده شده و غیر قابل استرداد است.
اگر مهریه زن به صورت عندالمطالبه تعیین شده باشد، او می تواند در دوران عقد آن را مطالبه کند و شوهر موظف است مهریه زن را تمام و کمال بپردازد. اما اگر طرفین در دوران عقد تصمیم به جدایی بگیرند، اگر زن دوشیزه باشد مستحق نیمی از مهریه و در غیر این صورت مستحق تمام مهریه خواهد بود. اگر زن در زمان باکرگی و قبل از فسخ عقد نکاح ، تمام مهریه اش را دریافت کرده باشد، در زمان طلاق باید نصف آن را به شوهر بازگرداند.
ارث بردن در زمان طلاق
طبق ماده ۹۴۳ قانون مدنی، اگر مردی زن خود را به صورت رجعی طلاق دهد و در زمان عده فوت کند، زن از اموال مرد ارث خواهد برد. ولی اگر طلاق بائن باشد یا فوت مرد پس از انقضای مدت عده باشد، دیگر زن از مرد ارثی نمی‌برد.
در ماده ۹۴۴ همین قانون آمده که اگر شوهر در حال این که به مرضی مبتلا است زن را طلاق دهد و در ظرف یک سال از تاریخ جدایی به علت همان مریضی بمیرد، زن از او ارث می‌برد حتی اگر فسخ عقد نکاح به صورت بائن باشد به شرط آن که زن در طول این یک سال شوهر نکرده باشد. قانونگذار این ماده را به دلیل جلوگیری از تقلب نسبت به قانون وضع کرده و برای این است که شوهر نتواند همین که پایان زندگیش را نزدیک دید، با طلاق دادن همسرش او را از ارث محروم کند.
