تعریف نفقه اقارب و شرایط پرداخت نفقه اقارب

نفقه در معنای لغوی و عامیانه به مفهوم خرج و مخارج زندگی بوده و به عنوان مخارج و هزینه های لازم برای تامین نیازمندهای اولیه زندگی تعبیر می شود. در قانون جمهوری اسلامی هم نفقه را به همین مفهوم بیان کرده اند. در قانون آمده است نفقه به هزینه ها و مخارجی گفته می شود برای تامین زندگی و گذران آن بر عده اشخاص بوده و قانون فرد تعیین شده باید این هزینه ها را بپردازد.

در حقوق اسلامی دو نوع ز این حق عنوان شده است. نفقه زوجه و اقارب که نوع اقارب در این مطلب توضیح داده خواهد شد. در این مقاله در مورد تعریف و تفاوت نفقه اقارب با زوجه و شرایط پرداخت و عواقب عدم پرداخت آن بحث خواهیم کرد.

نفقه اقارب چیست ؟

همانطور که رد سطور بالا هم گفتیم در این مطلب قصد داریم در مورد نوع اقارب صحبت کنیم ولی قبل از ان دانستن مفهوم اقارب کمک می کند که مطالب حقوقی در این خصوص را بیشتر و بهتر متوجه شوید. اقارب در لغت جمع اقرب است و یعنی نزدیکان در واقع به کسانی گفته می شوند که به صورت طولی یا عرضی به شخصی وابستگی داشته باشند و یا به عبارتی به ان منصوب شوند.

در نظام حقوقی ایران گاهی یک شخص به دلایل حقوقی باید به برخی نزدیکان خود یا همان اقارب خود نفقه بپردازد. این حق در شرایط خاص و با ضرورت و به تعیین قاضی صلاحیت دار تعیین خواهد شد. آنچه که در این مورد حائز اهمیت است و باید بدانید اینکه رد شرایط عادی هیچ کسی ملزم به پرداخت این حق به شخص دیگر نیست مگر اینکه مورد شکایت قرار گرفته و مطابق با شرایط بوجود امده قانون آن را به انجام این کار ملزم کند.

تعریف نفقه در قانون مدنی

در قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران تعریف مشخص و دققی در مورد این واژه ارائه نشده است اما د رماده ۱۲۰۴ همین قانون در مورد تعریف نفقه توضیحاتی داده شده است. حمایت از اقارب در واقع پرداخت هزینه های مسکن، لباس،غذا و وسایل خانه به اندازه ای که نیازهای اولیه شخص را برطرف کند تعریف می شود البته در تعریف نفقه شرایط مالی و وسعت اقتصادی شخص پرداخت کننده هم در نظر گرفته می شود تا ظلمی در حق طرفین صورت نگیرد.

در جایی دیگری از قانون مدنی و در ماده ۱۱۹۶ توضیحات تکمیلی در این خصوص داده شده است در این مورد آمده است منظور از اقرب فقط اقاربی هستند که نسبت نسبی با شخص داشته و در یک خط عمودی حالا چه صعودی و چه نزولی در ارتباط با شخص قرار می گیرند در واقع معنی اقراب نسبی در خط عمودی صعودی یا نزولی اقوام و خویشاوندانی هستند که نسبت خونی با هم داشته و در واقع برخی از این افرا از برخی دیگر متولد شده شده و از یک طرف ارتباط خونی آنها قابل اثبات باشد.

در این شرایط این افراد به حکم قانون و در صورت اثبات نیاز طرف مقابل موظف هستند به وی نفقه پرداخت کرده و نیازهای زندگی وی را برطرف کند. در واقع این ماده قانونی برای ایجاد حس مسئولیت بین اقوام و اقارب نسبی تدوین شده و به منظور استحکام روابط بین این اشخاص می شود.

حتما بخوانید :

طلاق توافقی چیست و چه شرایطی دارد ؟

شرایط پرداخت نفقه اقارب چیست؟

برای حمایت مالی از اقارب باید شرایط و مقدماتی وجود داشته باشد که در قانون به همه این شرایط پرداخته شده است که در ادامه به آنها اشاره می کنیم:

• اولین و مهمترین شرط حمایت مالی از اقارب عمودی بودن و نسبی بودن این رابطه یا قرابت است. قرابت بین شخص پرداخت کننده و شخصی که درخواست دریافت نفقه را می کند می تواند یک رابطه سعودی باشد . رابطه سعودی یعنی شخص پدر، پدر جد یا جدِجد ان باشد. یعنی این نسبت به پدربزرگ، پدر پدربزرگ و پدرِ پدرِ پدربزگ منتهی شود. اما قرابت بین شخص حمایت کننده مالی و دریافت کننده ان هم می تواند عمودی و نزولی باشد. یعنی شخص فرزند یا نوه یا نتیجه شخص مسئول بوده و یک چنین رابطه ای با وی داشته باشد. در هر صورت قرابت سعودی باشد یا نزولی تفاوتی در قوانین پرداخت نفقه به وجود نخواهد امد و فرد همچنان مسئول است با توجه به وضعیت اقتصادی و تمکن مالی خود این مسئولیت قانونی را بر عهده بگیرد. در ادامه توضیح راوابط بین افراد و اینکه چه افرادی در نسبت نسبی با هم قرار می گیرد افرادی که با هم نسبت خواهر، برادرف خاله ، عمو و یا دایی دارند اقارب محسوب نشده و هیچکدام مسئولیتی در خصوص پرداخت نفقه به یکدیگر ندارند. پس افرادی خویشاوند و مستحق دریافت نفقه اقارب محسوب می شوند که با واسطه یا بدون واسطه از یکدیگر متولد شده باشند یا در واقع حداقل از یک طرف نسبت خونی مستقیم داشته باشند. نسبت خونی منظور ارتباط خونی تام نیست ارتباط خونی مستقیم یعنی حداقل از طرف پدر و مادر یکی بوده و این قائده مشمول خاله و عمو دایی و عموزاده ها یا دایی زاده نخواهد شد. البته به لحاظ عرفی و انسانی توصیه می شود شخصی که تمکن مالی دارد به خویشاوندان خود به خصوص خواهر و برادر و اقوام دیگر خود کمک کند و اجازه ندهد انها در فقر زندگی کنند اما به لحاظ قانونی برای انجام این کار اجباری نخواهد بود.
• دومین شرط حمایت مالی از اقارب این است که شخص دریافت کننده نیاز مالی داشته و درگذران عادی زندگی خود دچار مشکل شده باشد. در ماده ۱۱۹۷ قانون مدنی دقیقا شخص مستحق دریافت کننده نفقه اقارب تعریف شده است. این حق به فردی داده می شود که کاملا ندار و بی چیز بوده و قادر نباشد با گرفتن شغلی مخارج زندگی خود را تامنی کند یعنی یا شغلی پیدا نکند و یا اینکه توانایی کار کردن نداشته باشد.بنابریان اگر شخص بتواند با کار کردن نیاز مالی خود را برطرف کرده و زندگی مناسبی برای خودش تامین کند دیگر مستحق دریافت این مستمری نخواهد بود. گرفتن شغل و توانایی انجام آن در این موضوع اهمیت کلیدی دارد یعنی اشخاصی که از توان جسمی و ذهنی کافی برای کار کردن برخوردار هستند باید خودشان اقدام به تامنی زندگی کنند و قانونا نمی توانند از کسی انتظار حمایت داشته باشند. در واقع قانون خواسته است زمینه سوء استفاده و تنبلی افراد را از بین ببرد. اط طرفی اگر شخصی معلولیت دشته و نتواند کار کند ولی ثروت زیادی داشته باشد او هم نمی توان درخواست نفقه کند. چون عرفا با ثروتی که دارد قادر خواهد بود نیازهای خود را تامین کرده و زندگی عادی داشته باشد.

بنابریان به طور کلی برای اینکه شخصی بتواند از این حق قانونی استفاده کند باید اولا در رابطه نسبی با شخص دیگر بوده و همچنین توان مالی و معشیتی هم نداشته باشد و در وضعیتی زندگی کند که نتواند با گرفتن شغلی مخارج خود را تامین کند. هر کدام از این شرایط حذف شود دیگر حق قانونی در این خصوص باقی نخواهد ماند.

• سومین شرط پرداخت نفقه اقارب داشتن تمکن مالی شخص پرداخت کننده است. در این مورد در ماده ۱۱۹۸ قانون مدنی توضیح داده شده است که شخصی موظف به پرداخت نفقه است که از لحاظ مالی تمکن داشته و بتواند در درجه اول مخارج زندگی خودش را فراهم کند و در هنگام پرداخت این مستمری خودش دچار تنگی و فقر نشود. برای اینکه این نسبت یعنی نسبت تمکن مالی به شخصی داده شود عرف و شرایط اقتصادی جامعه در نظر گرفته خواهد شد یعنی شخص بتواند در شرایط اقتصادی فعای خرج مسکن و لباس و خورد و خوراک خودش را تامین کرده و مازاد آن برای پرداخت نفقه اقارب هم مال و منال داشته باشد. اما اگر شخصی از نظر مالی تمکن داشته ولی فقط بتواند خرج و مخارج خودش را تامین کند این شخص مسئولیت قانونی برای رسیدگی به اقوام نسبی خود را نخواهد داشت ضمن انکه اگر شخصی مال و منال زیاد داشته باشد و ثابت شود در مقابل همه اموالش بدهی های زیادی هم دارد به طوریکه با پرداخت نفقه گرفتارتر می شود در این شرایط قانون در خصوص اجرای این مسئولیت او را ملزم نخواهد کرد. گاهی شخص مال و منال زیاد دارد اما به خاطر شرایط اقتصادی جامعه و مخارج بالای ان فقط می تواند خودش را تامین کند و در صورتی که مراقبت از شخص دیگری بر عده او گذاشته شود از پس خودش و آن شخص بر نخواهد آمد در این مواقع هم قانون این شخص ملزم به پرداخت مستمری و مراقبت از اقوام نسبی خود نخواهد بود. لزوم پرداخت نفقه اقارب و حد و حدود آن به خوبی تعیین شده تا در این مورد حق کسی تضییع نشود. در واقع قانون خواسته است به این طریق رابطه خویشاوندی را تحکیم کرده ومسئولیت های افراد را نسبت به اقوام نسبی یاداور شود و اگر قرار باشد با این کار افراد گمان کنند حقی از انها ضایع شده است هدف و منظور این ماده قانونی تامین نخواهد شد.

انچه که در حفظ شرایط نفقه اقارب باید لحاظ شود شرایط پرداخت کننده نفقه اقارب و دریافت کننده است که دقیقا بعد از بررسی های لازم اجرای آن مقرر خواهد شد. در واقع باید عدم تمکن مالی طرفین برای پرداخت یا عدم پرداخت این حق برای قانون محرز شود و مورد سوء استفاده قرار نگیرد.

نفقه زوجه با نفقه اقارب چه تفاوتی دارد؟

• در نفقه اقارب لزوم وجود سه شرط را بیان کردیم و گفیتم اگر حتی یکی از اسن شروط نباشند پرداخت مستمری گذران زندگی به طرف مقابل که اقوام نسبی هستند منتفی می شود و قانون هم نمی تواند شخص را به این کار مجبور کند. بین نفقه اقارب و زوجه تفاوت های مهمی وجود دارد. مثلا اینکه پرداخت نفقه اقارب یک رابطه دو طرفه است. مثلا اگر نوه دچار ضعف مالی شده و نتواند مخارج زندگی خود را تامین کند می تواند از پدر بزرپ یا جد خود درخواست حمایت مالی کند و برعکس این موضوع هم صادق است یعنی در شرایطی ممکن است جد پدری یا پدر بزرگ استطاعات مالی نداشته و در مضیقه باشد و از ایمن جهت از نوه خود بخواهد که زندگی اولیه و امورات او را تامنی کند در این شرایط نوه هم نیم تواند سلب مسئولیت کرده و اگر توانایی مالی و تمکن کافی داشته باشد قانون او را به انجام این کار مجبور خواهد کرد. پس ر اقارب پرداخت و تامین مایحتاج زندیگ باید دو طرفه باشد حتی اگر شخصی که به پرداخت آن ملزم شده است سال ها از شخص دریافت کننده کوچکتر باشد. شرط قبول این مسئولیت سن و سال نیست و فقط به همان شورطی بستگی دارد که رد قسمت قبل به انها اشاره کردیم.
• اما در نفقه زوجه شرایز فرق می کند. تفاوت بنیادی این دو مقوله در رابطه بین پرداخت کننده و دریافت کننده سات. یعنی مرد همیشه و در هر حالتی حتی اگر استطاعت مالی نداشته باشد این مسئولیت از وی سلب نخواهد شد و باید حتی در شرایط فقر مالی به وظیفه خود عمل کند. حتی اگر زن ثرتمند بوده و احتیاج به کمک مرد نداشته باشد باز هم مرد مسئول بوده و اگر زن بخواهد باید نفقه او را بپردازد. اما در مورد زن در رابطه بین زن و شوهر قضیه متفاوت است. یعنی زن تحت هیچ شرایطی مسئول تامین زندگی مرد نخواهد بود. حتی اگر زنی ثروتمند بوده و تمکن مالی داشته باشد و شوهرش فقیر باشد مرد نمی تواند از زن بخواهد که مایحتاج زندگی او را تامین کرده و از او حمایت کند. زن در هیچ شرایطی مسئول زندگی مرد نخواهد بود.
• فرق دیگر نفقه اقارب و زوجه در این است که در نوع زوجه زن می تواند حق حقوق خود را در این زمینه از زمان قبل هم درخواست کند یعنی اگر مرد در طی ده سال زندگی مشترک این مسئولیت را انجام نداده باشد زن می تواند طلب همه ان ده سال زندگی مشترک را از مرد خواسته و مرد هم باید همه ان را مطابق با آنچه قانون تعیین می کند پرداخت کند. اما در نفقه اقارب اینطو رنیست و فقط طرفی که مسئول است باید مخارج تامین زندگی اقوام نسبی خود را در آینده بر عهده گرفته و نسبت به گذشته او مسئولیتی نخواهد داشت. در مورد زوجه یک نکته ای که حتما باید قید شود اینکه اگر مرد دچار ورشکستگی مالی شده باشد زن به عنوان اولین طلبکار و اصلی ترین آنها شناخته شده و اول باید طلب او پرداخت شود قانون بعد از آن به سراغ پرداخت بدهی طلبکاران دیگر می رود.

چه فرضیاتی برای نفقه اقارب در قانون وجود دارد؟

گاهی بعد از بررسی های انجام شده مشخص می شود افرادی که مستحق حمایت مالی هستند بیشتر از یک نفر بوده که در این شرایط باید موراد زیادی در نظر گرفته شود که حتما دانستن ان برای شما ضروری خواهد بود. در ابتدا بهتر است بدانید منفق به کسی گفته یم شود که قانون او را ملزم به حمایت مالی از شخص و یا اشخاص خاصی کرده است بای همین در ادامه اگر به این واژه برخورد کرید به این معنی خواهد بود.

• یک حالتی که ممکن است بوجود اید تعدد در وجود منق است است یعنی به جای یک نفر چند نفر منفق وجود داشته باشد. در این حالت همه آنها مسئولیت حمایت مالی از خویشاوند نیازمند خود را خواهند داشت. مثلا اگر پدر و مادری ۶ فرزند داشته باشند و همه فرزندان آنها هم از تمکن مالی یکسانی برخوردار باشند همه انها باید به صورت مساوی و یکسان امرار معاش و معیشت زندگی پدر و مادر خود را بر عهده بگیرند. تفاوتی بین دختر یا پسر بودن آنها وجود نخواهند داشت بلکه بیاد فقط همان سه شرط اول را که گفتیم داشته باشند.
• مورد دیگه در فرضیات نفقه اقارب تعداد افرادی هستند که مستحق حمایت می باشند. اگر این افراد بیش از یک نفر باشند اولویت با کسی است که نزدیکی خونی بیشتری داشته و در واقع اقرب فالاقرب است. یعنی منق مسئولیت دارد که اول به شخصی که به لحاظ خونی نزدیکی بیشتری به او دارد رسیدگی کرده و همنطور بر حسب الویت این کار را ادامه دهد. مثلا اگر منفق دارای فرزند و همسر و پدر و مادر باشد در درجه اول باید از همسر و بعد فرزند و بعد پدر و مارد خود رد صورت تمکن مالی حمایت کند. در واقع در قانون مدنی امده است اقوام خط نزولی مانند فرزند و نوه و نتیجه برای دریافت حمایت مالی نسبت به اقوام در خط سعودی مانند پدر و جد و پدر جد در الویت هستند. و منفق در درجه اول باید به این افراد رسیدگی کند و در صورت تمکن مالی کاف مسئولیت حمایت از دیگران را خواهد داشت.
• اگر منفق به اندازه همه اقارب خود تمکن مالی نداشته باشد مثلا همسر و فرزند داشته و در کنار ان پدر و مادر مستحقی هم داشته باشد در مرحله اول فقط مسئول پرداخت حقوق همسر و فرزندش است و نمی تواند پدر و مادرش را در اولویت قرار دهد.
• فرضیه دیگر در مورد نفقه اقارب خویشاوندان دورتر هستند یعنی اگر شخصی هم پدر بزرگ از طرف مادر داشتهباشند هم پدربزرگی از طرف پدر داشته که مستحق حمایت مالی باشند موظف است به صورت مساوی از آنها حمایت کند البته اگر تمکن مالی داشته و بتواند به طور همزمان این کار را انجام دهد.

آثار ترک نفقه اقارب چیست؟

حمایت مالی از شخص مستحق مسئولیتی است که قانون برعهده منفق گذاشته و بنابریان شخصی که متمکن و مسئول معرفی شده است نمی تواند تحت هیچ شرایطی از پرداخت نفقه اقارب سر باز زند و طرف مقابل آن هم می تواند در صورت عدم پرداخت این مستمری به دادگاه شکایت کرده و بخواهد که دادگاه منفق را به انجام این کار مجبور کرده و به نوعی در حمایت قانون خواهد بود. نفقه اقارب از جمله مسائل حقوقی مهم در قانون مدنی جمهوری اسلامی بوده و همانطور که گفته شد برای تحکیم روابط بین اعضای خانواده و ایجاد احساس مسئولیت در اینخصوص تدوین شده است. نکته دیگر در مورد نفقه اقرب میزان ان است که چون عموما این دعوای حقوقی و مالی زیر بیشت میلیون تومان خواهد بود برای حل آن افراد به شورا یحل اختلاف ارجاع داده می شوند تا هم کار انها با سرعت بیشتری انجام شود و هم اینکه دادگاهها با ازدحام و اتلاف وقت مراجعین همراه نباشد. اما در صورتی که دعوا بر سر نفقه اقارب بیشتر از بیست میلیون تومان باشد دیگر شوراهای حل اختلاف نمی توانند به ان رسیدگی کرده و از صلاحیت آنها خارج می شود و در عوض این کار به دادگاهها سپرده خواهد شود.

جرم عدم پرداخت نفقه اقارب چیست؟

ارگ شخصی با وجود تمکن مالی و اثبات قانونی موظف به حمایت مالی از خویشاوندان نسب یخود شده و منفق شناخته شود اما در انجام مسئولیت خود کوتاهی کند در صورت شکایت طر فمقابل دادگاه می تواند او را از سه تا پنج ماه به زندان محکوم کرده و عذری در این مورد پذیریفته نخواهد بود. رسیدگی و تامین هزینه های اولیه زندگی اقارب برای هر شخصی که شرایط انجام آن را دارد واجب و از لحاظ قانونی الزام است و به موجب همنی قانون هم شخص تخطی کننده می تواند تحت پیگرد و تعقیب قانونی قرار بگیرد.

در مورد تامین زندگی زن از طرف شوهر هم این موضوع صدق کرده و مرد تحت هیچ شرایطی نمی تواند از این مسئولیت شانه خالی کند مگر انکه بتواند ثابت کند که زن از او تمکین نکرده است. که البته شرایط تمکین و عدم تمکین هم به روشنس در قانون ذکر شده و به هر دلیلی نیم تواند عدم تمکین گفت. موضوع آخر در مورد نفقه اقارب که البته توضیح مختصری در مورد ان داده شد این است که در نوع زوجه ان منفق در درجه اول باید به همسر و فرزندان رسیدگی کردن و مایحتاج آنها راتامین کند حتی اگر انقدر برایش نماند که نیازهای خودش را بتواند بر آورده نماید اما رد مورد اقرب اولویت اول خود شخص است و اگر فقط بتواند خودش را اداره کند دیگر مسئولیتی در برابر اقارب نخواهد داشت.